اصول پرورش ماهیان گرمابی
مزایای پرورش ماهی از نظر زیستی
پرورش ماهی علاوه بر مسائل اقتصادی در هزینه های سرمایه گذاری و تولید، از نظر بیولوژیکی نیز دارای مزایایی به شرح زیر می باشد:
1 – وزن مخصوص بدن ماهی، نزدیک به وزن مخصوص آبی است که در آن زندگی می کند. از این نظر ماهی و موجودات آبزی تقریبا در آب شناور می باشند و برای نگهداری خود در محیط زندگی، نیاز به صرف انرژی زیادی ندارند و از این نظر بیشتر از حیوانات خشکی انرژی حاصل از مصرف غذا را صرف رشد خود می کنند.
2 – ماهی و آبزیان جزو حیوانات خونسرد محسوب شده، از این رو انرژی زیادی برای تنظیم حرارت بدن خود مصرف نمی کنند.
3 – بعضی از ماهیان فیتوپلانکتون خوار برای تغذیه از روش فیلتراسیون توسط آبششها و زوائد حلقی استفاده می کنند و به این دلیل در مصرف انرژی صرفه جویی می شود و این مساله در کاهش هزینه ها بسیار موثر است.
4 – ماهی در محیط غذایی شناور بوده و دسترسی به غذا در این محیط بسیار آسان است. علاوه بر این، آب با داشتن املاح مختلف و مواد غذایی حاصل از فتوسنتز، می تواند مواد مختلف مورد نیاز بدن ماهی را تامین کند. یک آبزی می تواند مدتها بدون داشتن غذای خاصی، در آب زنده بماند؛ در صورتی که برای حیوانات خشکی زی این شرایط مهیا نبوده و در صورت نبودن غذا برای مدت محدودی، آنها تلف می شوند. آبزیان علاوه بر دستگاه گوارش، از سطح بدن و آبششهای خود نیز می توانند برخی از مواد مورد نیاز خود را کسب کنند.
5 – علاوه بر مزایای پرورش ماهی از نظر اقتصادی و بیولوژیکی، از نظر تغذیه انسانی نیز ماهی مزایای فراوانی دارد. هضم و جذب گوشت ماهی سهل تر از گوشت های دیگر است و میزان هضم و جذب پروتئین ماهی بالاتر از 90 درصد بوده و بر حسب نوع ماهی، تازگی و نگهداری، میزان هضم و جذب پروتئین های ماهی به 97 تا 99 درصد نیز می رسد.
ماهی و سایر موجودات دریایی از لحاظ مواد معدنی مانند فسفر، کلسیم، ید و فلوئور غنی بوده و جذب کلسیم و مواد معدنی همراه پروتئین ماهی بهتر انجام می پذیرد. همچنین گوشت ماهی سرشار از انواع ویتامین ها است.
اختصاصات ماهیان
ماهیان گروهی از مهره داران هستند که در محیط آب زندگی می کنند. ماهیان و به طور کلی آبزیان جانورانی خونسرد هستند، بدین معنی که درجه حرارت بدنشان تابع دمای محیط (آب) می باشد.به این دلیل برای سازگاری و تطبیق دمای بدن خود با دمای آب، نیاز به صرف انرژی زیادی ندارند.
در صورتی که جانوران خون گرم (پستانداران، پرندگان و…) برای تثبیت دمای بدن خود انرژی زیادی را مصرف می کنند. به طور کلی تمام فعالیتهای زیستی ماهی شامل تنفس، تغذیه، رشد و تولید مثل به درجه حرارت آب بستگی دارد و اگر ماهی یکباره از آب سرد به آب گرم یا بالعکس منتقل شود، قادر نیست به سرعت خود را با وضعیت جدید تطبیق دهد و قطعا صدمه می بیند.
از این رو هر نوع ماهی در محدوده حرارتی مشخصی به خوبی تغذیه و رشد می کند و خارج از آن محدوده، یا تغذیه نکرده و از بین می رود و یا تغذیه و رشد او به کندی صورت خواهد گرفت.
تقسیم بندی پرورش ماهی از نظر درجه حرارت
از نظر درجه حرارت و دمای رشد مناسب برای پرورش، ماهیان را به دو گروه بزرگ ماهیان سرد آبی و گرم آبی تقسیم می کنند.
1 – پرورش ماهیان سرد آبی
ماهیان سرد آبی به ماهیانی گفته می شود که در میانگین حرارتی 7 تا 17 درجه سانتیگراد به خوبی رشد می کنند (بهترین دمای رشد 14 درجه سانتیگراد می باشد). بیشتر گونه های آزاد ماهیان در این گروه جای می گیرند و بیشتر گونه های آن از طریق تکثیر مصنوعی به منظور حفظ ذخایر منابع آبی یا صید ورزشی و یا تولید گوشت، تکثیر و پرورش داده می شوند.
از اختصاصات ویژه این ماهیان وجود دندان در دهان، فلسهای نقره فام و حفره دهانی نسبتا بزرگ و باله مخرجی کوتاه و یک باله چربی کوچک در روی ساقه دمی و باله دمی هموسرک است. از ماهیان مشهور این گونه که در ایران تکثیر و پرورش داده می شود، قزل آلای رنگین کمان است که در مزارع پرورش داده می شود.
2– پرورش ماهیان گرم آبی
به ماهیانی که در مناطق نیمه گرم و گرمسیر زیست می کنند، ماهیان گرم آبی می گویند. دمای مناسب رشد در گروههای مختلف تفاوتهایی دارد. کپور ماهیان پرورشی (کپور معمولی و کپور ماهیان چینی) از دمای 10 تا 30 درجه سانتیگراد تغذیه می کنند و دمای مناسب رشد آنها 18 تا 25 درجه سانتیگراد می باشد.
در حالی که رشد ماهیانی مانند تیلاپیا در دمای بالاتر نیز امکان پذیر است. تغذیه و رشد کپور ماهیان در دمای بالاتر از 28 تا 30 درجه سانتیگراد کاهش و یا قطع می گردد. از سوی دیگر در دمای پایین تر از 15 درجه سانتیگراد نیز تغذیه قطع یا به آرامی صورت می گیرد.
انواع ماهیان گرم آبی
ماهیان گرم آبی به گروهی از ماهیان گفته می شود که رشد و تولید مثل آنها در آبهای گرم صورت می گیرد و با توجه به گونه های (مختلف) آنها جهت تکثیر و رشد خود، به دماهای مختلفی نیاز دارند. به طور مثال دمای مناسب رشد کپور ماهیان چینی 25 – 18 درجه سانتیگراد می باشد. این گروه از ماهیان در دمای بالای 10 تا 30 درجه سانتیگراد تغذیه می کنند.
ماهیان گرم آبی دیگری نیز وجود دارند که در دمای بالاتر از دمای مذکور هم رشد می کنند که در حال حاضر در سیستم پرورش ماهی ایران از این ماهیان استفاده نمی شود. ماهیان گرم آبی که در حال حاضر در ایران پرورش داده می شوند عبارتند از ماهی کپور معمولی و کپور ماهیان چینی شامل، کپور نقره ای یا فیتوفاگ، کپور علف خوار یا آمور و کپور سرگنده یا بیگ هد. شایان ذکر است که ماهی سیم نیز اخیرا تکثیر و در بعضی از مزارع پرورش داده می شود.
1 – ماهی کپور معمولی
ماهی کپور معمولی در آبهای گرم بیشتر کشورهای دنیا پرورش داده می شود. این ماهی ابتدا از آسیای مرکزی به چین و نواحی شرق ژاپن و سپس به تمام نقاط کره زمین معرفی شد و امروز به صورت گسترده ای در اغلب کشورها پرورش داده می شود.
مبدا پیدایش این ماهی را حوزه دریای سیاه و خزر می دانند. انواع ماهیان کپور پرورشی که در حال حاضر پرورش داده می شوند، پس از سالها مطالعات ژنتیکی و انجام اصلاح نژاد، به صورت امروزی در آمده اند که دارای رشد متناسب و ضخامت گوشت کافی در بدن و قدرت تولید مثل بالا و مقاوم در مقابل بیماریها و شرایط مختلف محیطی می باشند.
ماهی کپور معمولی بدنی دراز و کشیده دارد که از طرفین کمی فشرده است و پوزه خرطومی شکل و دارای دو جفت سبیلک می باشد. بدن این ماهی از فلسهای درشت دایره ای شکل پوشیده شده است. باله پشتی ممتد و دندانهای حلقی سه ردیفی از علائم مشخصه آن است. این ماهی در ابتدای زندگی به طور عمده از زی شناوران جانوری (زئوپلانکتونها) تغذیه می کندو سپس به تغذیه اصلی یعنی تغذیه از کفزیان می پردازد.
در استخرهای پرورشی، به دلیل تراکم زیاد ماهی در استخر، غذای طبیعی جوابگوی نیازهای این ماهی نمی باشند. به همین دلیل از غذاهای دستی نیز جهت تغذیه آن استفاده می شود. تغذیه دستی به طور عمده از ترکیبات غذایی شامل گندم، جو، ذرت، سویا، انواع سبوس گندم، سبوس برنج، پودر ماهی، پودر گوشت، آرد خون،کنجاله سویا و کنجاله آفتابگردان می باشد. از شفیره کرم ابریشم نیز استفاده می شود.
از این مواد غذایی به صورت ترکیبی و ترجیحا به صورت پلت شده استفاده می گردد. ماهی کپور در طول رشد خود، از غذاهای طبیعی کف استخر و رسوبات آن استفاده می کند.انواع کرمها و لارو حشرات از غذاهای مورد مصرف این ماهی می باشد. بلوغ جنسی و تولید مثل این ماهی به شرایط اقلیمی منطقه و درجه حرارت محیط بستگی دارد. معمولا نرها در دو یا سه سالگی بالغ می شوند. در مناطق گرمسیری مانند خوزستان، ممکن است ماهیان در سال اول نیز به مرحله بلوغ برسند.
ماهی کپور پرورشی به اشکال زیر وجود دارد:
الف – ماهی کپور پرورشی فلس دار: در این ماهی تمامی بدن پوشیده از فلس می باشد و اکثریت ماهیان کپور پرورشی در بازار به این شکل هستند.
ب – ماهی کپور پرورشی آئینه ای: این ماهی دارای تعداد کمی فلس پراکنده در سطح بدن بوده و فلسها نیز نسبتا درشت می باشند.
ج – ماهی کپور پرورشی بدون فلس (کپور چرمی): بدن این ماهی بدون فلس است و تنها تعداد کمی فلس در قسمت ساقه دمی قسمت عضلانی زیر باله پشتی دارد. این ماهی در ایران پرورش داده نمی شود.
2 – ماهی فیتوفاگ یا کپور نقره ای
ماهی کپور نقره ای یا فیتوفاگ در سرتاسر کشور چین از شمال تا جنوب یافت می شود. رودخانه های این کشور به دلیل مسیر طولانی و ویژگی های خاص، محل مناسبی برای تکثیر طبیعی این گونه ماهی می باشد، که این ویژگی ها در سایر رودخانه ها کمتر مشاهده می گردد. ماهی فیتوفاگ بدنی فشرده دارد و در قسمت شکم دارای خط تیز (کیل) می باشد که از ابتدای برجستگی شکم تا مخرج ادامه دارد.
سر آن نسبتا بزرگ و چشم آن نسبتا کوچک و پایین تر از خط افقی محور بدن واقع شده است. دهان این ماهی بزرگ و هلالی است و لب پایینی، اندکی جلوتر قرار دارد. ابتدای باله پشتی عقب تر از باله شکمی است و باله سینه ای کاملا نزدیک باله شکمی قرار دارد. فلس های کوچک و خط جانبی در ابتدای بدن با شیب تندی به طرف بالای بدن امتداد دارند و دندانهای حلقی یک ردیفی است. رنگ بدن در قسمت پشتی سبز خاکستری و طرفین بدن سفید مایل به زرد و قسمت شکمی بدن سفید نقره ای است.
این ماهی به دلیل قابلیت سازگاری با محیط، رشد سریع، رژیم غذایی مناسب، یعنی تغذیه از حلقه اول زنجیره غذایی محیط های آبی (زی شناوران گیاهی) و کیفیت گوشت عالی، در سرتاسر جهان معرفی شده است. رژیم غذایی فیتوفاگ در ابتدای زندگی از زی شناوران جانوری کوچک مانند روتیفرها و از دومین هفته زندگی به تدریج رژیم غذایی آن به فیتوپلانکتون خواری یعنی استفاده از زی شناوران گیاهی تغییر می یابد.
این غذا در استخرهای پرورشی با پاشیدن کود دامی و شیمیایی و بارورسازی آب استخر به وفور تولید می شود و یکی از ارزان ترین روشهای تهیه غذای ماهی است و در سیستمهای پرورش ماهیان گرم آبی بسیار با صرفه است.
سن بلوغ جنسی این ماهی به درجه حرارت آب بستگی دارد و در مناطق گرمسیری زودتر از مناطق معتدله و سردسیر اتفاق می افتد. در شرایط استان مازندران، ماهیان مولد فیتوفاگ در سال چهارم زندگی خود به مرحله بلوغ می رسند و در صورت وجود شرایط مناسب، از طریق تکثیر مصنوعی یا نیمه مصنوعی تخم ریزی می کنند.
3 – ماهی آمور یا کپور علف خوار
ماهی آمور یا کپور علف خوار از ماهیان بومی رودخانه آمور در کشور چین می باشد. این ماهی نیز خاصیت سازگاری و رشد مطلوبی داشته و مانند سایر کپور ماهیان چینی در سطح وسیعی از جهان پرورش داده می شود.
این مناطق شامل نواحی سرد و معتدل تا نواحی نیمه گرمسیری است و علاوه بر این نواحی، امروزه در استخرهای خاکی، آب بندها و دریاچه های طبیعی و پشت سدها و مناطق آبی نیز پرورش داده می شود. در بعضی از کشورها برای مبارزه با گیاهان آبزی در کانالهای آبرسانی از این ماهی استفاده می شود.
ماهی آمور دارای بدنی کشیده و دراز، باله پشتی غیر ممتد، فلسهای مدور درشت بوده و رنگ آن متمایل به زرد می باشد.
آمور ممکن است با ماهی سفید دریای خزر اشتباه شود ولی با کمی دقت می توان آنها را از یکدیگر تفکیک نمود، زیرا فلسهای ماهی سفید ریزتر، درخشان و نقره ای است. ماهی سفید دارای دندان های حلقی یک ردیفی و ماهی آمور دارای دندانهای حلقی دو ردیفی می باشد. ماهی کپور علف خوار در بین پرورش دهندگان و ماهی فروشان به ماهی سفید پرورشی معروف است.
ماهی کپور علف خوار پس از تغذیه از مرحله جذب کیسه زرده و شروع تغذیه، از روتیفرها و جلبک های کوچکتر تغذیه می نماید. پس از اینکه طول بچه ماهی نورس آمور به 20 تا 30 میلیمتر رسید، تغذیه از جوانه ها و برگهای باریک گیاهان آبی را شروع می کند. با رشد ماهی از نسبت مصرف روتیفرها در رژیم غذایی ماهی به تدریج کم می شود ولی تغذیه از سخت پوستان درشت تر ادامه می یابد تا مرحله ای که به تغذیه اختصاصی از گیاهان آبزی و سایر علوفه ها برسد.
علاوه بر گیاهان آبزی، از گیاهانی چون شبدر، یونجه و علوفه های نرم دیگر در تغذیه ماهی آمور می توان استفاده نمود. بچه ماهی آمور پس از رسیدن به طول 10 سانتیمتر دارای روده ای کاملا توسعه یافته و دندانهای حلقی کامل می باشد و قادر است به راحتی از اکثر گیاهان مناسب تغذیه کند.
4 – ماهی بیگ هد یا ماهی سرگنده
ماهی کپور سرگنده یکی از گونه های مهم کپور ماهیان چینی است که امروزه به صورت کشت توام با سایر گونه های کپور ماهیان چینی پرورش داده می شود. محل اصلی و اولیه زندگی این ماهی از ابتدا رودخانه های چین بود و سپس به کشور های مختلف دنیا برای پرورش برده شده است و اکنون در حدود پنج تا ده درصد از تولیدات مزارع پرورش ماهی را به خود اختصاص داده است.
سر این ماهی بزرگ است و به همین دلیل به آن ماهی کپور سر گنده می گویند. شکل بدن فشرده و از فلسهای ریزی که دارای لکه های موزائیکی به رنگ قهوه ای تیره می باشند پوشیده شده است. این لکه ها به صورت نامنظم بر روی بدن ماهی قرار دارند.
ماهی بیگ هد دارای دندانهای حلقی یک ردیفی می باشد.غذای این ماهی از زی شناوران جانوری و جلبک های درشت می باشد و بر خلاف سایر کپور ماهیان، رژیم غذایی این ماهی پس از مرحله لاروی و بچه ماهی نورس تا پایان عمر، همچنان به صورت تغذیه از زی شناوران جانوری ادامه می یابد.
ماهی کپور سرگنده از ماهیانی است که نسبت به درجه حرارت محیط حساس می باشد. بلوغ جنسی این ماهی در مناطق مختلف متفاوت بوده و در محیط طبیعی زندگی خود (رود خانه های چین) در سن دو تا پنج سالگی و در ایران چهار تا شش سالگی به مرحله بلوغ جنسی می رسد.
در ایام بهار که درجه حرارت آب به 22 تا 25 درجه سانتیگراد می رسد، این ماهی آماده تخم ریزی می گردد که در صورت وجود شرایط لازم تخم ریزی می کند. در ایران این ماهی تخم ریزی طبیعی نکرده و از طریق مصنوعی تکثیر می شود.
بعضی از پرورش دهندگان ماهی به علت عدم شناخت این ماهی و بدون توجه به هزینه پایین تولید آن، تنها به دلیل بزرگی سر، کمتر به پرورش آن به صورت توام با سایر کپور ماهیان اقدام می کنند و در استخرهای پرورشی فقط سه گونه کپور معمولی، کپور نقره ای و کپور علف خوار را پرورش می دهند. با توجه به اینکه کپور سر گنده هیچ گونه رقابت غذایی با سایر کپور ماهیان پرورشی ندارد، از اینرو جهت استفاده از حداکثر تولیدات طبیعی استخر، ضرورت دارد ماهی سرگنده ، همراه با سایر کپور ماهیان دیگر در استخر پرورش داده شود.
5 – ماهی سیم
ماهی سیم در آبهای شیرین و آب شور اروپا و بخشهای از شمال شرقی آسیا، دریای خزر و دریاچه آرال، رودخانه ها و دریاچه های حوزه دریای بالتیک، دریای سیاه و آزوف به صورت بومی زندگی می کند. بدن ماهی سیم بسیار فشرده و پهن است، به طوری که ارتفاع بدن آن حدود 3/1 طول آن از نوک پوزه تا آخرین قسمت ساقه دمی می باشد. سر کوچک، پوزه کمی گرد و فاقد زوائد یا سبیلک ها حسی است.
این ماهی دارای یک جفت دندان حلقی یک ردیفی و فلسهایی سخت و قوی و نسبتا بزرگ و منظم است. در دریای خزر گونه های زمستانه و بهاره ماهی سیم یافت می شود. گونه بهاره این ماهی پوزه بلند،سر فشرده، باله پشتی و دمی کوتاه دارد و فاقد زوائد یا سبیلک های حسی است. گونه بهاره در فصل بهار وارد تالاب انزلی می شود و به ندرت در حوزه آبریز جنوبی دریای خزر مشاهده می شود.
ولی گونه های زمستانه، ایام زمستان را در گودال های داخل تالاب انزلی و دهانه و (مصب)رودخانه می گذرانند.مهاجرت این ماهی گاهی تا 100 کیلومتر نیز می رسد. گونه هایی از این ماهی در داخل رودخانه زندگی می کنند. مهاجرت زمستانی از فصل پاییز شروع می شود و تا اواخر شهریور و مهر ادامه می یابد.
اولین عامل برای تخم ریزی ماهی سیم، درجه حرارت مناسب است یعنی حداقل 12 تا 13 درجه سانتیگراد و تخم ریزی فعال این ماهی در دمای 19 تا 24 درجه سانتیگراد انجام می گیرد. در درجه حرارت مطلوب، مدت زمان لازم برای تخم ریزی دو تا سه روز است، ولی هر چه درجه حرارت پایین باشد زمان تخم ریزی طولانی تر خواهد شد.
ماهی سیم در مناطقی که عمق آب کمتر از 60 سانتیمتر بوده و پوشیده از گیاهان آبزی باشد، تخم ریزی می کند. تخم ریزی در تمام شبانه روز انجام می شود. سن تخم ریزی با توجه به تجربه حاصله در ایران (مناطق محصور) از سال دوم آغاز می شود ولی این ماهی در شرایطی طبیعی در چهار سالگی به سن تخم ریزی می رسد. همچنین مواد غذایی موجود نیز در تخم ریزی تاثیر دارد و هر چه مواد غذایی کمتری در دسترس باشد، سن بلوغ ماهی افزایش خواهد یافت.
تغذیه ماهی سیم
بچه ماهیان سیم به صورت دسته جمعی در نزدیک سواحل یافت می شوند و تا رسیدن به طول سه سانتیمتر، از زی شناوران جانوری تغذیه می کنند. ماهیان مسن تر در عمق دریاچه ها مشاهده می شوند. این ماهیان از سخت پوستان، کرمها و نرمتنان، گاماروس و لاروشیرونومیدها تغذیه می کنند و برای جستجوی مواد غذایی، هنگام شب به طرف سواحل می آیند.
دهان خرطومی شکل این ماهی که به راحتی به جلو و عقب می رود، جهت جستجوی غذا در لجن کف دریاچه ها فرومی رود.این ماهی معمولا در جوانی از سخت پوستان ریز و در سنین بالا از لارو حشرات، نرمتنان و کرمها تغذیه می کند. این ماهی تقریبا به طور عمودی قادر به جستجوی مواد غذایی در لجن می باشد و در آبهای کم عمق و ساکن به علت رقابت غذایی با سایر ماهیان به ناچار از زی شناوران جانوری و گیاهی و گیاهان تغذیه می کند.
ماهی سیم در دریاچه ها و رود خانه ها با ماهی کپور در نحوه غذا مشترک می باشد. تکثیر ماهی سیم در کشور ما با موفقیت انجام شده و در حال حاضر بچه ماهی برای پرورش موجود می باشد. در سالهای اخیر گزارش های خوبی در زمینه پرورش ماهی سیم در سیستم پرورش توام به دست آمده است که با توجه به بومی بودن این ماهی در منابع آبی کشور، پرورش آن توسط کارشناسان توصیه شده است.
