مقدمه:
استفاده مطلوب از منابع آبی ، مسئله ای است که در حال حاضر در کشور ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و وضعیت اقلیمی کشورمان اقتضا می کند که حداکثر بهره برداری از منابع آبی صورت گیرد . از دیرباز روشهایی برای جمع آوری و ذخیره آب در مخازن مرسوم بوده که برای امور کشاورزی و غیره به مصرف میرسد. باتوجه به وجود این مخازن ذخیره آب و شبکه های آبیاری و زهکشی بوضوح مشاهده می کنیم که منابع خوبی از آب بصورت ارزان و اقتصادی در اختیار ما قرار دارد و با اندکی تغییرات می توان برای پرورش ماهی استفاده کرد ولی با توجه به کم بودن حجم آب قابل تعویض در این مخازن و اینکه سیستم پرورش ماهی در استخرها نیاز به آب زیادی دارد ، چاره اندیشی برای یافتن راهکاری که بتواند این معضل را برطرف نماید ضروری می‌باشد. بشر امروز با بهره گیری از علوم مختلف و در موارد بسیاری،توأم نمودن هوشمندانه جنبه های متنوع علوم با یکدیگر، تلاش می کند تا از حداقل امکانات، بیشترین بهره وری را کسب نماید.این مقوله در جنبه های گوناگونی از زندگی مدرن نمود داشته و دامنه آن بطور مستمر رو به افزایش است. یکی از نمونه های مثال زدنی و جالب در اینخصوص،آکواپونیک به معنی تلفیق آبزی پروری(Aquaculture) با هیدروپونیک (Hydroponics به مفهوم کشت گیاه بدون استفاده از خاک)می باشد.
هدف و استراتژی اصلی از ایجاد این طرح به حداکثر رساندن عملکرد هر یک از اجزاء بیولوژیکی سیستم جهت افزایش بازدهی اقتصادی طرح است. میتوان گفت آکواپونیک مدلی برای کشاورزی پایدار است و اگر یک ناحیه در داخل گلخانه بتواند همزمان برای تولید چندین نوع محصول استفاده شود، علاوه بر افزایش در آمد، باعث کاهش هزینه های مرتبط با ساخت و ساز و تهیه اجزاء سیستم و افزایش تولید و بازدهی آن می گردد که در این صورت پرورش توأم ماهی و کشت هیدروپونیک اقتصادی است. در مناطق خشک و نیمه خشک چون ایران صرفه جویی و استفاده بهینه از آب کشاوزی و آشامیدنی بسیار مهم است و میتواند مهمترین دلیل برای بهره گیری از این سیستم باشد. کشت گیاهان در تلفیق با پرورش ماهی محاسن متعددی همچون بهبود طعم و کیفیت محصولات کشاورزی حاصل از این سیستم، بهبود کیفیت آب استخرهای پرورش ماهی، کاهش آلودگی محیط زیست، کاهش تأمین هزینه آب و صرفه جویی در مصرف کودهای شیمیایی را دارد. یکی از مشکلات پرورش دهندگان ماهی , تجمع آمونیاک دفع شده توسط ماهی ها در آب است که یک ماده سمی به شمار می رود . برای پاک سازی آب از این ماده مجبور به استفاده از بیو فیلترهایی هستند که آمونیاک را به نیترات تبدیل کند. این در حالی است که مواد دفعی حاوی نیتروژن می توانند منبع غذایی مفیدی برای گیاهان باشند.
در استان مرکزی گونه اصلی مورد پرورش، ماهی قزل‌آلای رنگین کمان می‌باشد که پرورش این گونه نیاز به آب تازه با دمای حدود ۱۵ درجه سانتیگراد دارد. این در حالیست که در بسیاری از شهرهای استان مانند محلات، دلیجان، ساوه و زرندیه دمای متوسط استخرهای ذخیره آب کشاورزی که محل اصلی پرورش ماهی میباشند در فصل کشاورزی، بسیار بیشتر از این حد می‌باشد. بنابراین بایستی گونه‌ای مناسب جهت این شرایط جایگزین نمود. بر اساس مطالعات انجام شده در دنیا، بهترین ای
گونه ماهی جهت پرورش در سیستم آکواپونیک، تیلاپیا می‌باشد (سجادی‌نیا و همکاران، ۱۳۸۸) که در استان مرکزی با توجه به عدم حضور تیلاپیا میتوان از گونه کپور معمولی استفاده نمود (روستا، ۱۳۸۸و راکوزی و همکاران، ۲۰۰۶). با استفاده از گونه کپور معمولی در سیستم آکواپونیک میتوان علاوه بر تولید گوشت ماهی در کنار تولیدات کشاورزی، منابع آبی این شهرستانها را بهتر محافظت نمود زیرا این گونه برخلاف قزل آلا به تغییرات دما و سایر شرایط محیطی حساس نبوده و در واحد حجم تراکم بیشتری از آنرا میتوان در سیستمهای متراکم پرورش ماهی نگهداری نمود.
تاریخچه آکواپونیک:
آکواپونیک حاصل ترکیب دو کلمه آکواکالچر (پرورش ماهی ) و هیدروپونیک می باشد. در این روش پرورش ماهی و کشت گیاه به صورت توام انجام می شود. در مورد پیشینه آکواپونیک گفته می شود ازتک ها از اولین اقوامی بوده اند که کشاورزی را به نوعی در تلفیق با آبزی پروری مورد استفاده قرار می دادند.این قوم ساکن آمریکای جنوبی، آب آبگیرهای راکد غنی از مواد مغذی(بواسطه وجود مواد دفعی آبزیان )را از طریق شبکه ای از کانال های آبرسان موسوم بهChinampas به اراضی کشاورزی اطراف می رساندند. از طرفی در چین،تایلند ،اندونزی و هند،پرورش آبزیان در مزارع برنج مقاوم به آب شور(Paddy fields) قدمت زیادی داشته و تمدن شرق دور از این روش در تولید غذا بهره زیادی برده است.
اما علیرغم ریشه تاریخی آکواپونیک در تاریخ ازتکها و یا در تمدن شرق دور نظیر چین و تایلند ، شاید اجرای سیستماتیک آن به شیوه ای که بتوان این فنّاوری را به عنوان راهکاری قابل اتکا جهت تولید پایدار غذا محسوب نمود، از اوائل دهه هشتاد میلادی آغاز شده و به نظر می رسد تلاش های تا قبل از این دهه چندان موفق نبوده است .تنها موردی که در این خصوص با توفیق نسبی همراه بوده را شاید بتوان کاری دانست که جان و نانسی تاد با همکاری ویلیام مک لارنی در انستیتو کیمیاگری که خود در سال ۱۹۶۹ بنیان نهاده بودند،به انجام رساندند.این افراد گلخانه ای احداث کردند تا پناهگاهی برای یک خانواده چهارنفره بوده و در طول سال نیاز غذائی به ماهی و سبزیجات به روشی که امروزه آکواپونیک خوانده می شود ،تأمین گردد.
به هر صورت نوآوریها از سال ۱۹۸۰ فناوری آکواپونیک را به سمت یک سیستم پایدار در تولید غذا تبدیل نموده است. عناصر کلیدی در آن شامل هیدروپونیک، مواد مغذی در پساب آبزی پروری، گونه های ماهی، خصوصیات کیفی آب، تصفیه زیستی و ذرات جامد معلق و بالاخره نسبت اجزا ی سیستم می باشد. سیستمهای آکواپونیک نیز شامل سیستم دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی، سیستم اسپیرانئو، سیستم دانشگاه ویرجین آیلندز ، سیستم موسسه آب شیرین، سیستم کشاورزی کبیج هیل، نیوالکمی و سیستمهای متفرقه میباشند. با توجه به موقعیت کشور ایران در حوزه خاورمیانه و لزوم بهره‌وری آب جهت سازگاری با کم آبی و بحرانهای مترتب بر آن، بکارگیری از این سیستم بعنوان یک راهکار اجرائی نوین و موثر ضروری می‌باشد. در این روش کشاورزان می توانند به تولید محصول بیشتر به منظور افزایش درآمد امیدوار باشند،ضمن اینکه این روش تولیدی به عنوان سیستمی پایدار مطرح است و می توانند زمینه ای جدید در جذب علاقه‌مندان به اشتغال در کشاورزی مطرح باشند.
در اواخر دهه ۸۰ میلادی(۱۹۸۸) ،Mark Mc Murtry دانشجوی دکترای دانشگاه کارولینای شمالی به اتفاق پروفسور Doug Sanders نخستین نمونه از سیستم بسته آکواپونیک را ابداع نمودند.آنها نام این سیستم را Aqua-vege culture نهادند.پس از آن تحقیقات زیادی در کشورهای مختلف برروی گونه های متنوع ماهی و گیاه (بر حسب تنوع جغرافیائی)از کشورهای توسعه یافته نظیرکانادا وآمریکا تا کشورهای درحال توسعه مانند بنگلادش و تایوان انجام شد که نتایج همه آنها دالّ بر موفقیت این شیوه و بهره وری بالاتر نسبت به اجرای جداگانه هر سیستم (آبزی پروری و هیدروپونیک) بوده است .
در ایران نیز پرورش توأم ماهی و برنج در شالیزارها نمونه ای از همین سیستم است که تاکنون در قالب پروژه های تحقیقاتی و ترویجی در نقاظ مختلف کشور به اجرا در آمده هرچند ،چنانکه پس از این نیز خواهد آمد،فضای کار وسیع تری در این زمینه موجود است.
مبانی سیستم آکواپونیک :
هردو سیستم آبزی پروری و هیدروپونیک جداگانه در کنار تمامی موارد مثبت خود، جنبه های منفی نیز دارند که غالباً نادیده گرفته می شود. هیدروپونیک نیازمند فراهم نمودن مواد مغذی مورد نیاز گیاه است که با هزینه ای بالا تهیه شده و به محیط تزریق می گردد. از طرفی در مقاطعی، به دلیل نیاز به پاکسازی محیط کشت و کاهش خطر آلودگی ، کل سیستم بایستی تخلیه و شستشو شودکه این مرحله نیز به آلودگی محیط زیست اطراف و هدررفت مواد مغذی منجر خواهد گردید. در آبزی پروری نیز نیاز به تخلیه مقطعی پسماند و متابولیت های دفعی موجود آبزی وجود دارد که در میان آنها مواد دفعی، غذای خورده نشده ، مواد ناشی از مرگ وتجزیه فیتوپلانکتونها و سایر مواد آلی شکل گرفته در بستر را میتوان نام برد و همگی حاوی مواد مغذی است که اگرچه برای آبزی مضر است با اینحال سرشار از عناصر معدنی مورد نیاز گیاه می باشد.به علاوه تعویض آب و تبخیر در مخازن آبزی پروری(استخر،تانک و…) روزانه مقادیر متنابهی آب را از این محیط خارج می سازد که در محیط های کم آب و خشک نظیر مناطق مرکزی و جنوبی کشور ایران ، مورد مثبتی به نظر نمی رسد. امّا هرگاه این دو سیستم (آبزی پروری و هیدروپونیک) بصورت توأم با یکدیگر به کار گرفته شوند این معایب به نکات مثبت بدل میشود. به بیان دیگر جنبه های مثبت آبزی پروری و هیدروپونیک به قوّه خود باقی مانده و معایب تا حدّ زیادی برطرف می‌گردد.
شکل ساده سیستم آکواپونیک شامل یک مخزن پرورش ماهی است که آب از سطوح نزدیک به بستر آن به محیط کشت گیاهان (هیدروپونیک) پمپ می شود. آب حاوی مواد دفعی که از مخزن پرورش آبزی به محیط کشت گیاه وارد شده با ریشه گیاه تماس حاصل نموده ،آب و مواد مغذی مورد نیاز گیاه را به ریشه منتقل نموده و مابقی پس از گذر از بستر حاوی ماسه، پرلیت و یا رس حجیم شده(که معمولاً در بستر کشت های هیدرو پونیک مورد استفاده قرار می گیرد) علاوه بر تجزیه مواد آلی و مواد سمی توسط باکتریهای موجود روی سطح ذرّات تشکیل دهنده بستر، فیلتر شده ، جلبک ها و سایر مواد معلق را در بین دانه های بستر برجای میگذارد و بصورت آب تازه مجدّداً وارد مخزن پرورش آبزی می گردد.گفته می شود میزان آب مورد نیاز این روش حدود ۱۰ درصد آبی است که در شیوه های مرسوم و سنّتی کشاورزی استفاده می شود (Malcolm, 2007).
تصویر۱. شکل ساده سیستم آکواپونیک شامل یک مخزن پرورش ماهی و محیط کشت گیاهان هیدروپونیک.
چنانکه اشاره شد گونه های بسیار متنوّعی از آبزیان و یا رستنی های مختلف در این سیستم قابل کشت است که انتخاب آنها بستگی تام به سیستم راه‌اندازی شده، منطقه جغرافیائی، اقلیم و سلیقه پرورش دهنده دارد. این شیوه را در ایران علاوه بر مزارع نسبتاً وسیع کشاورزی می توان در سطح مزارع کوچک و حتی در باغچه های کوچک خانگی نیز ترویج نمود.متون جالبی در زمینه احداث سیستم آکواپونیک در منازل (باغچه های خانگی) منتشر شده که پیاده سازی آنها در اماکن مسکونی،شهرک ها و … ترویج تغذیه آبزیان و کشاورزی را بصورت توأم در پی خواهد داشت .
انتخاب گونه ماهی مناسب آکواپونیک
راکوزی و همکاران (۲۰۰۶) بهترین گونه ماهی جهت تولید اقتصادی در سیستم آکواپونیک را تیلاپیا دانسته‌اند. ایشان بعد از این گونه، گونه‌های گربه ماهی، ماهی بس، قزل‌آلای‌رنگین‌کمان، کپور معمولی، کوی و گلدفیش را مناسب پرورش در این سیستم عنوان نموده‌اند.
تصویر۲. گونه‌های مناسب جهت پرورش در سیستم آکواپونیک (راکوزی و همکاران، ۲۰۰۶).
تصویر۳. نمونه‌ای از پرورش ماهی تیلاپیا به عنوان مناسبترین گونه در سیستم آکواپونیک. در تصویر میزان تراکم پذیری بالای ماهی تیلاپیا و کیفیت آب قابل مشاهده است.
تجارب نشان داده‌اند در مناطقی مانند استان مرکزی، از کپور ماهیان پرورشی گونه کپور معمولی Common carp جهت پرورش در استخرهای ذخیره آب کشاورزی مناسب می‌باشد زیرا در این مناطق برداشت آب از استخر اجازه رشد فیتوپلانکتونها و زئوپلانکتونها را نخواهد داد و بطور کلی میتوان گفت پرورش کپور ماهیان بصورت توأم در استخرهای خاکی صورت میگیرد که باعث استفاده از کل سطوح غذایی موجود در استخر میشود و در استخر بتونی فقط برای حذف فیتوپلانکتونها و جلوگیری از بلوم آب میتوان از تعداد محدودی فیتوفاگ و بیگ‌هد استفاده نمود. کپور معمولی از ماهیانی است که بعلت داشتن گوشت و قیمت مناسب در سراسر دنیا پرورش داده می شود. نژاد پرورشی این ماهی دارای بدنی پهن و گوشتی‌تر از نوع وحشی آن است. دستگاه گوارش آن نسبتاً ساده و فاقد معده مشخص است، این ماهی همه چیز خوار و عمدتاً از جانوران کفزی ، گیاهان، مواد غذایی پوسیده بستر و داخل گل تغذیه میکند ولی در سیستمهای پرورش متراکم در استخرهای بتونی بهتر است از غذای پلت یا اکسترود جهت تغذیه این گونه استفاده نمود. مناسبترین دما جهت رشد این ماهی ۲۵ درجه سانتی گراد است. و به دلیل مقاوم بودن این گونه از ماهیان به کمبود اکسیژن، افزایش برخی فاکتورهای فیزیک و شیمیایی آب و عدم سخت‌گیری در انتخاب غذا به واسطه همه چیز خوار بودن، پرورش آنها میتواند بسیار مقرون به صرفه باشد و همچنین بسیاری از علاقه‌مندان به آبزی‌پروری که از منبع آبی دائمی برخوردار نیستند، می‌توانند از این گونه پرورشی در مزارع خود استفاده نمایند.
در حالت عادی مرز شروع و قطع تغذیه این ماهی بین ۱۲-۱۰ درجه سانتی گراد از اوایل بهار شروع و تا اواخر پاییز خاتمه می یابد بنابراین در استان مرکزی که متوسط دمای سالیانه در حدود ۱۵ درجه سانتیگراد است، پرورش این کونه تا وزن بازاری حدود ۲ سال به طول میکشد بنابراین ضروری است جهت کوتاه کردن دوره پرورش و افزایش دمای متوسط آب در طول سال، از سیستم استخرهای گلخانه‌ای که بین ۴ تا ۷ درجه تفاوت دمای آب آنها با محیط خارج می‌باشد، استفاده نمود (Tiwari et al, ۲۰۰۶).
شرایط پرورش کپور ماهیان :
کمیت و کیفیت آب برای پرورش ماهی از جمله عمده ترین عوامل مؤثر در مزارع پرورش ماهی است. مهمترین ویژگیهای فیزیکوشیمیایی آب جهت پرورش این ماهی عبارتند از :
اسیدیته : بهتر است آب مورد استفاده جهت پرورش خنثی تا کمی قلیایی باشد (pH=7-8).
هدایت الکتریکی : بیانگر میزان املاح آب است و EC مناسب ۲۰۰۰ میکروموس بر سانتی متر مربع ولی تا ۵۰۰۰ میکروموس اثرات سوء چندانی ندارد .
اکسیژن محلول : آب ورودی استخر بایستی از میزان اکسیژن لازم برخوردار باشد بهترین میزان اکسیژن محلول برای کپور ماهیان ۶-۵ میلی گرم بر لیتر است هر چند تحمل کپور ماهیان نسبت به کمبود اکسیژن زیاد است ولی مقدار آن نباید از ۳ میلی گرم در لیتر کمتر شود. در پرورش متراکم بایستی سطح تماس آب با هوا افزایش یابد و از طرق مختلف می توان آنرا هوادهی کرد مانند استفاده از بلوئر یا کمپرسور هوا.
سختی آب : میزان سختی مناسب برای پرورش ماهی ۳۰۰-۱۰۰ میلی گرم در لیتر برحسب کربنات کلسیم است .
دما: حداکثر درجه حرارت آب نباید از تحمل کپور ماهیان پرورشی که ۳۰ درجه سانتی گراد است تجاوز نماید مناسب ترین دما ۲۵ درجه سانتی گراد است . آب باید عاری از مواد آلاینده و فلزات سنگین ( فاضلاب کارخانجات ـ شهری و غیره) باشد و رنگ و بوی آب درحد طبیعی باشد .
از نظر شیوه پرورش چندین روش در دنیا شناخته شده میباشند که به شرح ذیل می‌باشد:
الف- سیستم پرورش متراکم :در این روش تراکم بسیار بالا است و پرورش در استخرهای سیمانی و با استفاده از غذای دستی کامل و به روش تک گونه ای (کپور معمولی) انجام میشود.
ب -سیستم پرورشی نیمه متراکم :متداولترین روش پرورش کپور ماهیان در جهان است.معمولا به صورت چند گونه ای انجام میشود و تغذیه ماهیها از تولیدات طبیعی استخر (که با کوددهی مناسب افزایش پیدا میکند) و علوفه و دانه های غلات انجام میشود.
ج -سیستم پرورش گسترده : بسته به شرایط مختلف محیطی تا ۱۵۰۰ قطعه ماهی در هکتار رها سازی می شود. این روش معمولا در آبگیرهای محصور انجام میگیرد و نیازی به استخر سازی نیست.
احتیاجات غذایی کپور ماهیان :
اکثر ماهیها در مراحل اولیه رشد و نمو پس از نوزادی ، از موجودات ریز جانوری ( زئوپلانکتون یا پلانکتونهای جانوری ) استفاده می کنند و پس از مرحله نوزادی تغذیه با غذای اصلی شروع خواهد شد که هر گونه براساس فیزیولوژی بدن از غذای خاصی استفاده خواهد نمود. به طور کلی ماهیها از نظر تغذیه به سه دسته گیاهخوار، گوشتخوار و همه چیز خوار تقسیم می‌شوند. ماهی کپور معمولی در دسته همه چیز خوارها قرار میگیرد که خوراک اصلی این ماهی در استخرهای خاکی موجوداتی است که در کف استخر زندگی می‌کنند مثل لارو، حشرات و کرمها. علاوه بر این از غذای دستی و کمکی هم از قبیل گندم، جو، سبوس گندم، آرد گندم، پودر ماهی، سبوس برنج، تفاله گوجه‌فرنگی، کنجاله سویا، تخم پنبه و باقی‌مانده سفره غذایی استفاده می‌کنند. از غذاهای ترکیبی و فرموله نیز برای ماهیان مذکور استفاده می شود.
در صورت امکان برای مزارع دارا ی استخرهای ذخیره آب کشاورزی می بایست از غذاهای فرموله استفاده کرد زیرا غذاهای طبیعی استخرهای بتنی ناچیز بوده و رشد ماهیان به تأخیر می افتد و همچنین استفاده از غذای نامرغوب باعث آلودگی آب استخر میشود (برای خروج فضولات می بایست عمل تخلیه استخر از کف صورت گیرد تا فضولات از آن خارج شوند).
جدول۱. راهنمای میزان غذادهی روزانه ماهی کپور بر حسب درصد وزنی ماهیان موجود
| وزن ماهی (g)دمای آب(co) | کمتر از ۵ | ۵ تا ۲۰ | ۲۰ تا ۵۰ | ۵۰ تا ۱۰۰ | ۱۰۰ تا ۳۰۰ | بالاتر از ۳۰۰ |
| ۱۷ < | ۶ | ۵ | ۴ | ۳ | ۲ | ۵/۱ |
| ۲۰-۱۷ | ۷ | ۶ | ۵ | ۴ | ۳ | ۲ |
| ۲۳-۲۰ | ۹ | ۷ | ۶ | ۵ | ۴ | ۳ |
| ۲۶-۲۳ | ۱۲ | ۱۰ | ۸ | ۶ | ۵ | ۴ |
| ۲۶ > | ۱۹ | ۱۲ | ۱۱ | ۸ | ۶ | ۵ |
ملاحظات بهداشتی در استخرهای ذخیره آب کشاورزی
در پرورش ماهی رعایت اصول بهداشتی و پیشگیری از بروز آلودگی اهمیت زیادی دارد به عبارت دیگر پیشگیری همیشه بهتر و آسانتر و کم هزینه تر از درمان است چه بسا در پرورش ماهی درمان بعضی از بیماریها امکان پذیر نیست .از مهمترین اصول پرورش کپور در سیستم استخرهای ذخیره آب کشاورزی موارد ذیل میباشند:
– خارج کردن لجن کف بستر و ضدعفونی استخر قبل از آبگیری
– سالم بودن بچه ماهی و ضدعفونی آن با نمک طعام قبل از رهاسازی
– استفاده از غذاهای مناسب و عاری از هر نوع آلودگی و فساد
– سالم و تمیز بودن آب ورودی
– طراحی مناسب سیستم خروج آب در جهت خروج فضولات از استخر
نمونه مطالعات انجام شده در زمینه امکان‌سنجی آکواپونیک:
- آلدر و همکاران (۲۰۰۰) امکان پرورش ماهی قزل آلا و گیاه کاهو را در سیستم آکوآپونیک بررسی نمودند که در این مطالعه میزان فسفر آب به عنوان آلاینده آب در سیستم پرورش ماهی و ماده غذایی در سیستم پرورش کاهو در طول دوره پرورش پیوسته کمتر از ۱/۰ میلی گرم در لیتر بوده و از نظر اقتصادی این نوع کشاورزی بسیار مناسبتر از پرورش گونه‌های فوق به صورت مجزا شناخته شد.
- ساویدوف (۲۰۰۴) امکان راه اندازی سیستم آکوآپونیک بر اساس مدل دانشگاه جزایر ویرجین ایالات متحده آمریکا را برای اولین بار در سال ۲۰۰۲ در کانادا بررسی نمودد. در این مطالعه در کنار پرورش ماهی تیلاپیا انواع گیاهان مانند گوجه، خیار، ریحان و غیره بصورت سیستم شناور کاشت شد که تولید گوجه و خیار به ازای هر بوته در سال به ترتیب ۷/۲۰ و ۴/۳۳ کیلوگرم بوده و تولید ریحان از ۱۳ به ۴۲ کیلوگرم در متر مربع در سال افزایش پیدا کرد.
- گربر و جانگ (۲۰۰۷ ) کاشت سه نوع گیاه را در سیستم آکواپونیک وهیدروپونیک مقایسه نمودند که در این مقایسه میزان تولید در این دو سیستم تفاوت معنی داری نداشت ولی از نظر اقتصادی سیستم آکواپونیک در این بررسی بسیار مناسبتر شناخته شد.
- سجادی‌نیا و همکاران (۱۳۸۸) کارایی پرورش گیاه فلفل را در دو سیستم آکواپونیک و هیدرو پونیک مقایسه نمودند که در این بررسی گیاه فلفل در بستر یونولیتی شناور بر سطح آب کوددهی شده و آب تانک پرورش ماهی کپور کشت شدند. نتایج نشان دادند که میزان فتوسنتز، هدایت روزنه‌ای، تعرق، تشعشع فعال فتوسنتزی و کارایی مصرف آب در تیمار آکواپونیک بالاتر از گیاهان کشت شده در تیمار هیدروپونیک بوده است.
- لنارد و لئونارد (۲۰۰۶) کارایی چند شیوه کاشت گیاه در سیستم آکواپونیک را مقایسه نمودند که بستر دارای دانه‌های شن رودخانه‌ای و سیستم کاشت گیاه بصورت شناور در سطح آب از نظر میزان تولید گیاه و جذب مواد دفعی ماهی توسط گیاه، بهترین سیستمها شناخته شدند.
- کراوفورد (۲۰۰۶) استفاده از سیستم گلخانه‌ای در مناطق معتدله را برای پرورش ماهیان گرمابی به شیوه آکواپونیک رابررسی نمود که در این بررسی وی استفاده از سیستم گلخانه‌ای آکواپونیک را بسیار مناسبتر از آکواپونیک در فضای باز دانسته است زیرا کنترل دما و سایر شرایط محیطی در طول سال در گلخانه قابل کنترل می‌باشد.