طراحي و ساخت نوع جديدي از انكباتور در تكثير مصنوعي ماهيان خاوياري
در سه دهه پيش ، پيشرفته ترين دستگاه انكوباتور مورد استفاده در مراكز تكثير روسيه انكوباتور نوع ( يوش چنكو ) بوده و از همين نوع انكوباتور در مجتمع شهيد بهشتي استفاده شد . در سال هاي بعد از انقلاب شكوهمند اسلامي كه مراكز تكثير خاوياري گسترش يافت و تعداد آن از يك مركز به5 مركز رسيد ، مجددا از همين نوع انكوباتور كه به شكلي كاملا ماهرانه توسط تكنيسين هاي كشورمان از مدل روسي كپي برداري شده بودند استفاده شد .
در طي اين مدت همراه با تحولات علمي و فني در تكثير و پرورش تاس ماهيان در كشورهاي صاحب نام ، انكوباتور هاي نوع يوشنكو از رده خارج و از انكوباتورهاي جديدتري استفاده مي شود .
هم اكنون در تمامي مراكز تكثير حوزه شمالي درياي خزر در كشور روسيه انكوباتورهاي آسيوتر ( فدچنكو ) به كار مي رود .
بنابراين واضح است كه بايستي اين تحول در مراكز تكثير خاوياري در كشورمان نيز صورت مي گرفت تلفات زياد و نياز به نيروي انساني بيشتر و مصرف آب زياد از معايب ، انكوباتورهاي قديمي است كه در جاي خود به آن خواهيم پرداخت بهمين جهت با توجه به تجربيات به دست آمده در اين مدت و لزوم استفاده از انكوباتورهاي نوع جديد دستگاه انكوباتور آذرخش توسط يكي از كاردان هاي مركز تكثير و پرورش شهيد مرجاني طراحي و ساخته شد .
اما قبل از هر گونه توضيحي در مورد مشخصات اين دستگاه ، در ابتدا لازم است خلاصه اي از انواع انكوباتور هاي مورد استفاده در تكثيرمصنوعي تاس ماهيان را خدمت خوانندگان محترم ارائه نموده وپس از آن به ذكر مزاياي انكوباتور نوع جديد بپردازيم .
انواع انكوباتورهاي مورد استفاده در تكثير و پرورش ماهيان خاوياري
انكوباسيون تخم تاس ماهيان ممكن است به يكي از دو روش صحرائي ( خارج از كارگاه ) و كارگاهي انجام شود .
در روش اول كليه مراحل توليد لارو در آبگير محل تكثير انجام شده و لاروهاي حاصله در محيط رها مي شوند كه البته اين روش با تلفات زيادي رو به رو است ، در اين روش از انكباتورهاي نوع سس گرين وچالكيوف كه از كلاف چوبي و توري دار تشكيل شده است استفاده مي گردد.
در اين انكوباتورها تا 25هزار قطعه تخم تاس ماهي و 40 هزار قطعه تخم ماهي ازون برون را قرارمي دهند .
در حال حاضر از اين نوع انكوباتورها بدليل از بين رفتن تخم ها در اثر شكار ماهيان شكارچي و پرندگان و همچنين حساس بودن به شرايط كمي و كيفي آب رودخانه و درصد بقاي پائين لاروهاي حاصله استفاده نمي گردد .
در شيلات نيز عمده ترين انكوباتورهايي كه در تكثير و پرورش ماهيان خاوياري بكار برده مي شود به شرح ذيل مي باشد
1 – انكوباتور نوع يوشنكو
اين انكوباتور از دو جعبه فلزي كه در داخل يكديگر قرار گرفته اند تشكيل شده است . ابعاد جعبه خارجي 736527 سانتي متر است ، جعبه داخلي كه متحرك بوده داراي ابعاد 665621 سانتي متر مي باشد . كف جعبه داخلي از توري فلزي با چشمه 6/0 – 7/0 ميليمتر تشكيل شده است . در فضاي بين دو جعبه يك صفحه زيگزاك مانند فلزي قرار گرفته و مكانيسم آن طوري است كه در هر دقيقه 3 بار حركت كرده و با عث دوران آب و بهم زدن تخم ها در داخل دستگاه مي شود . حركت صفحه به وسيله اهرمي صورت مي گيردكه با ريزش آب در داخل يك سطلك ايجاد مي گردد .
معمولا در هر جعبه حدود 5/0 كيلوگرم تخم ريخته مي شود .آب مورد نياز براي هر دستگاه انكوباتور حدود 3/0 ليتر در ثانيه در زمان بيشترين نياز آبي مي باشد . ( نياز آب در مراحل مختلف رشد و نمو جنيني يعني از مرحله اول تا زمان خروج لارو تغيير مي كند .)
از معايب اصلي اين انكوباتور نحوه خروج لارو ها و تخم هاي مرده است كه بايستي توسط دست و ساچوك انجام گيرد و طبيعتا در هنگام خروج لاروها از تخم ، به نيروي كارگري زيادي براي جمع آوري لاروها نياز خواهد بود . از طرفي ديگر وارد آمدن ضربه به لاروها در اثر انتقال دستي موجب افزايش استرس و بالارفتن ميزان مرگ و مير در مراحل بعدي خواهد شد و با توجه به سر و صداي شديد ناشي از حركت دستگاه مذكور و اهرمهاي آن احتمالا تاثيرات سوء آلودگي صوتي نيز بر درصد تبديل تخم به لارو موثر خواهد بود . هرچند تا كنون در اين زمينه هيچ بررسي و تحقيقي صورت نگرفته است .
2 – انكوباتور نوع آسيوتر ( فدچنكو )
معايب دستگاه يوشنكوموجب شد كه روسها به فكر استفاده از دستگاه مدرن تري باشند تا دستكاري لاروها به حداقل ممكن برسد در نتيجه پس از 10 سال بررسي و تحقيقات دستگاه انكوباتور نوع آسيوتر ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت و هم اكنون كاملا دستگاه يوشنكو منسوخ شده و درهيچ يك از مراكز تكثير ماهيان خاوياري در روسيه استفاده نمي گردد . دستگاه انكباتور آسيوتر از دو رديف يا تراف تشكيل شده كه هر رديف از اين انكوباتور داراي 16 جعبه است كه ظرفيت هر يك از اين جعبه ها 5/1 تا 5/3 كيلوگرم تخم مي باشد . برخلاف دستگاه يوشنكو كه صفحه زيگزاك با حركت خود باعث بهم خوردن تخم ها و اكسيژن دهي به آن هامي شود . در اين انكوباتور خود جعبه ها در داخل لگن اصلي حركت كرده و بالا و پائين مي رود . اين حركت در اثر ريزش آب از ناودان به سلطك پائين انجام شده و بدين ترتيب تخم هاي مرده و قارچ گرفته با حركت جعبه ها بصورت شناور از جعبه خارج شده و وارد يك ناودان مي شوند.
به همين علت در اين انكوباتور جمع آوري لاروها نيز بدون دخالت دست صورت گرفته و لاروها پس از خروج از جعبه ها وارد ناوداني شده و در انتها تمامي لاروها كه از انكوباتور ها خارج شده اند ، وارد يك حوضچه ( كه داراي جعبه هاي توري مي باشند ) مي شوند .
دراين انكوباتور علاوه بر مزيت فوق مصرف آب بسيار كمتر از انكوباتور يوشنكو مي باشد به طوري كه ميزان آب مورد نياز به 05/0 ليتر در ثانيه به ازاي هر كيلوگرم تخم كاهش مي يابد . با توجه به ظرفيت بالاي انكوباتور كه حداقل 8 برابر انكوباتور يوشنكو است . مصرف كلي آب در هر دستگاه آب حدود 6/1 ليتر در ثانيه است و اين مزيت موجب شده كه در فضاي يكسان راندمان توليد افزايش يافته و ظرفيت انكوباسيون براي توليد لارو افزايش قابل ملاحظه اي يابد.
3 – بشكه تغيير يافته ماهي قزل آلا
اين بشكه شامل يك ظرف فايبر گلاس به ابعاد 51 سانتي متر ارتفاع و 2/20 سانتي متر قطر است . بشكه از طريق يك مجراي تعبيه شده در قسمت پائين از آبي كه اشعه ماوراء بنفش به آن تابانده شده استفاده مي كند . آب از طريق يك سلسله لوله هاي منگنه شده سوراخ دار كه در زير توري فلزي قرار دارد وارد بشكه مي شود و توري فلزي مذكور نگهدارنده ستوني از شن و سنگريزه مي باشد ، نقش سنگريزه ها اين است كه هنگام بالا آمدن درستون ، جريان آب را شكسته و آنرا به آرامي و يكنواخت پخش كنند و يك توري دوم هم در بالاي سنگريزه ها نصب شده كه به منزله محلي براي تخم هاي تاس ماهي است . علاوه بر دو توري فلزي فوق الذكر ، مخزن داراي يك توري سوم نيز هست كه مانند كلاهك روي آن قرار دارد . از اين طريق آب به طرف بالا جريان پيدا كرده و از راه لبه زيرين به شكاف تخليه مي ريزد.
4 – شيشه هاي ويس تغيير يافته كپور ماهيان
در كشور فرانسه و ايتاليا از شيشه هاي ويس براي اين منظور استفاده مي كنند ، البته در كشور ايتاليا شيشه هاي مذكور در يك جعبه فلزي قرار دارند و در بعضي مراكز در فرانسه نظير CEMAGREF از تراف هايي شبيه به تراف هاي مورد استفاده در انكوباسيون تخم هاي قزل آلا استفاده مي شود .
5 – انكوباتور نوع مك دونالد
اين نوع انكوباتور در مراكز تكثير و پرورش ماهيان خاوياري در كشورآمريكا مورد استفاده قرار مي گيرد . كه شامل يك پايه نگهدارنده زوك هاي تخم كشي ، يك مخزن فوقاني براي تامين آب كه با اشعه ماوراء بنفش ضدعفوني شده است و يك سيني جمع آوري آب است . زوك هاي استوانه اي شكل
تخم كشي داراي ظرفيت 13 ليتر و از نوع ته گرد مي باشند كه بلندي هر يك50 سانتي متر و قطرشان 20 سانتي متر است جنس آن ها از پلاستيك اكريليك بوده تا امكان مشاهده تخم ها و نحوه جريان آب را فراهم سازد آب از مجراي ضدعفوني كننده اشعه ماوراء بنفش وارد مخزن بالائي مي شود .
مخزن مذكور داراي يك لوله عمودي خم شونده مخصوص است كه سطح آب را ثابت نگه داشته و از طرف ديگر يك فشار بالاسري را براي جريان يافتن آب درزوك هاي تخم كشي تامين مي نمايد . آب از راه لوله هاي توزيع كننده مجهز به شير كنترل وارد محوطه شده و سپس توسط يك لوله پي وي سي از طريق سر پوش وارد تك تك آن ها مي شود ، در داخل هر شيشه 8/0 – 4/0 كيلوگرم تخم ريخته مي شود. جريان آب مورد نياز در اين دستگاه بطور متوسط 2/0 ليتردر ثانيه به ازاي هر كيلوگرم تخم مي باشد ، با فن آوري كه توسط دوروشوف و موناكو(1983 ) ابداع شده رفع چسبندگي تخم ها در خود انكوباتور مك دونالد انجام مي شود .
جمع بندي :
بنا بر اين مشاهده مي گردد كه در هر كشور با توجه به شرايط محيطي ، ظرفيت توليد و حجم كاراز انكوباتور هاي متناسب با شرايط موجود بهره گرفته مي شود .
هر چند كه تكثير و پرورش ماهيان خاوياري در كشورمان توسط كارشناسان روسي آغاز شد و طبعا سيستم هاي بكار رفته از روش هاي روسي اقتباس شده اند ، اما تجربيات چندين ساله در مراكز تكثير خاوياري كشورمان نشان داد كه سيستم روسي علي رغم مزاياي فراوان به دليل آن كه بر گرفته از از شرايط آب وهوايي روسيه بوده و و وجود آب فراوان زمين هاي وسيع در حاشيه رودخانه ولگا موجب شده بود تا اين سيستم پر خرج و از راندمان كمي برخوردار باشد و اين امر پرسنل دلسوز مراكز تكثير و بازسازي ذخاير كشورمان را به فكر اصلاح و بهبود روش هاي تكثير و تغيير سيستم طراحي شده وا داشت .انكوباتور آذرخش كه توسط تكنسين بخش تكثير مركز تكثير وباز سازي ذخاير شهيد مرجاني طراحي گرديده ، نمونه اي از اين تلاش ارزشمند در جهت ساخت انكوباتورهاي پر بازده و كم خرج مي باشد.
اين دستگاه تلفيقي از سيستم ويس ( در كپورماهيان ) ، دستگاه انكوباتور آسيوتر ( در جمع آوري اتوماتيك لاروها ) بوده و علي رغم اينكه به هيچكدام از انكباتورهاي معمول در سيستم تكثير ماهيان خاوياري در كشورهاي جهان شباهت ندارد ولي از مزاياي همه آن ها برخوردار است .
انكوباتور آذرخش
انكوباتور آذرخش متشكل از 6 ظرف بنام تراف و به ارتفاع 30 سانتي متر به دو شكل مدور و چهار گوش است كه داراي فعاليت بي صدا هنگام كار و خروج لارو سالم از ظروف مي باشد . اين دستگاه با استفاده از نظرات ارزنده متخصصان شيلاتي و تجارب 15 ساله عملي آقاي حسين ندري در ساخت انكوباتورهاي يوشچنكو و آستر مدل روسي در ايران ، در تابستان و پائيز 1383 طراحي و سپس در زمستان سال 1383 ساخته شد .
انكوباتور آذرخش در فصل تكثير سالهاي 1384 ، 1385جهت مقايسه
كارائي آن با انكوباتورهاي موجود به طور آزمايشي مورد بهره برداري قرار گرفت و مقايسه كارائي انكوباتورهاي آذرخش ويوشچنكو بر روي مولدين تاس ماهي ايراني با تاكيد بر ارزيابي پارامتر هاي درصد لقاح در مرحله بلاستولا و گاسترولا درصد تلفات مرحله انكوباسيون ، درصد تلفات لارو قبل و بعد از تغذيه فعال و بازماندگي نهايي آن به طريق علمي صورت گرفت . در اين بررسي ها برتري كارائي انكوباتور آذرخش به دستگاه هاي خارجي با توجه به فاكتورهاي فوق به اثبات رسيد .
با مشخص شدن برتري دستگاه انكوباتور آذرخش نسبت به يوشچنكو به لحاظ تكوين دوران جنيني و توليد لاروهاي مناسب ، در اينجا لازم است برخي ديگر از محسنات اين دستگاه را نسبت به انكوباتور يوشچنكو و آسيوتر بر شماريم :
1.طراحي و ساخت در داخل كشور و با هزينه بسيار محدود همراه با كارائي بهينه نسبت به انكباتورهاي موجود
2.بي صدا بودن دستگاه انكوباتور آذرخش در هنگام فعاليت جهت ايجاد محيطي آرام و بدون آلودگي صوتي در مراحل انكوباسيون
3.مصرف آب كمتر ، همراه با فراگيري و بهم خوردن مناسبتر تخم
4.جمع آوري اتوماتيك لارو و جلوگيري از ضربه پذيري آن با جريان آب
5.امكان كاهش استفاده از نيروي انساني جهت مراقبت هاي لازم در مدت انكوباسيون
6.عدم ارتباط آب تراف ها ( ظروف انكوباتور ) بمنظور جلوگيري از سرايت آلودگي هاي باكتريائي و قارچي
7.استفاده دو گانه دستگاه جهت انكوباسيون تخم ماهيان خاوياري و استخواني