طراحی و ساخت نوع جدیدی از انکباتور در تکثیر مصنوعی ماهیان خاویار
یکی از مهمترین بخش های هر مرکز تکثیر بخش انکوباسیون می باشد . واژه انکوباسیون به کل مراحل جنینی تخم های بارور شده تا تولد نوزاد ماهی اطلاق می شود . در تکثیر مصنوعی و در شرایط مراکز تکثیر این عمل در دستگاه های انکوباتور صورت گرفته و اصطلاح انکوباتور کلیه کارهای مدیریتی از تولید نوزاد تا تحویل لارو به مرحله بعدی تولید ( که در مراکز تکثیر خاویاری بخش ونیرو می باشد) را شامل می شود .در واقع کنترل مراحل رشد و نمو جنینی و تولید لارو با کیفیت مطلوب موجب افزایش راندمان در مراحل بعدی رشد شده و تولید کمی و کیفی بچه ماهیان را تضمین می نماید .
بدیهی است در بحث تکثیر مصنوعی ماهیان خاویاری این بخش از جمله بخش های حیاتی و مهم در مراکز تکثیر می باشد . تکثیر انبوه ماهیان خاویاری در کشورمان با احداث مجتمع تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری سدسنگر ( مجتمع شهید بهشتی ) از سال ۱۳۵۱ آغاز گشت . هر چند که انجام عمل تکثیر مصنوعی تاس ماهیان در روخانه سفید رود در سال ۱۳۰۱ انجام شد . طراحی و ساخت این مجتمع توسط کارشناسان روسی صورت گرفته و طبیعتا تمامی امکانات و تاسیسات مجتمع بر طبق مدل های روسی بوده است .
در سه دهه پیش ، پیشرفته ترین دستگاه انکوباتور مورد استفاده در مراکز تکثیر روسیه انکوباتور نوع ( یوش چنکو ) بوده و از همین نوع انکوباتور در مجتمع شهید بهشتی استفاده شد . در سال های بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی که مراکز تکثیر خاویاری گسترش یافت و تعداد آن از یک مرکز به۵ مرکز رسید ، مجددا از همین نوع انکوباتور که به شکلی کاملا ماهرانه توسط تکنیسین های کشورمان از مدل روسی کپی برداری شده بودند استفاده شد .
در طی این مدت همراه با تحولات علمی و فنی در تکثیر و پرورش تاس ماهیان در کشورهای صاحب نام ، انکوباتور های نوع یوشنکو از رده خارج و از انکوباتورهای جدیدتری استفاده می شود .
هم اکنون در تمامی مراکز تکثیر حوزه شمالی دریای خزر در کشور روسیه انکوباتورهای آسیوتر ( فدچنکو ) به کار می رود .
بنابراین واضح است که بایستی این تحول در مراکز تکثیر خاویاری در کشورمان نیز صورت می گرفت تلفات زیاد و نیاز به نیروی انسانی بیشتر و مصرف آب زیاد از معایب ، انکوباتورهای قدیمی است که در جای خود به آن خواهیم پرداخت بهمین جهت با توجه به تجربیات به دست آمده در این مدت و لزوم استفاده از انکوباتورهای نوع جدید دستگاه انکوباتور آذرخش توسط یکی از کاردان های مرکز تکثیر و پرورش شهید مرجانی طراحی و ساخته شد .
انکوباتور های نوع سس گرین که قبلا برای انکوباسیون تخم تاس ماهیان به کار می رفت ( هم اکنون این انکوباتور در تکثیر مصنوعی ماهی سفید نیز کاربرد دارد اما قبل از هر گونه توضیحی در مورد مشخصات این دستگاه ، در ابتدا لازم است خلاصه ای از انواع انکوباتور های مورد استفاده در تکثیرمصنوعی تاس ماهیان را خدمت خوانندگان محترم ارائه نموده وپس از آن به ذکر مزایای انکوباتور نوع جدید بپردازیم .
● انواع انکوباتورهای مورد استفاده در تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری
انکوباسیون تخم تاس ماهیان ممکن است به یکی از دو روش صحرائی ( خارج از کارگاه ) و کارگاهی انجام شود .
در روش اول کلیه مراحل تولید لارو در آبگیر محل تکثیر انجام شده و لاروهای حاصله در محیط رها می شوند که البته این روش با تلفات زیادی رو به رو است ، در این روش از انکباتورهای نوع سس گرین وچالکیوف که از کلاف چوبی و توری دار تشکیل شده است استفاده می گردد.
در این انکوباتورها تا ۲۵هزار قطعه تخم تاس ماهی و ۴۰ هزار قطعه تخم ماهی ازون برون را قرارمی دهند .
در حال حاضر از این نوع انکوباتورها بدلیل از بین رفتن تخم ها در اثر شکار ماهیان شکارچی و پرندگان و همچنین حساس بودن به شرایط کمی و کیفی آب رودخانه و درصد بقای پائین لاروهای حاصله استفاده نمی گردد .
در شیلات نیز عمده ترین انکوباتورهایی که در تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری بکار برده می شود به شرح ذیل می باشد
۱) انکوباتور نوع یوشنکو
این انکوباتور از دو جعبه فلزی که در داخل یکدیگر قرار گرفته اند تشکیل شده است . ابعاد جعبه خارجی ۷۳*۶۵*۲۷ سانتی متر است ، جعبه داخلی که متحرک بوده دارای ابعاد ۶۶*۵۶*۲۱ سانتی متر می باشد . کف جعبه داخلی از توری فلزی با چشمه ۶/۰ – ۷/۰ میلیمتر تشکیل شده است . در فضای بین دو جعبه یک صفحه زیگزاک مانند فلزی قرار گرفته و مکانیسم آن طوری است که در هر دقیقه ۳ بار حرکت کرده و با عث دوران آب و بهم زدن تخم ها در داخل دستگاه می شود . حرکت صفحه به وسیله اهرمی صورت می گیردکه با ریزش آب در داخل یک سطلک ایجاد می گردد .
معمولا در هر جعبه حدود ۵/۰ کیلوگرم تخم ریخته می شود .آب مورد نیاز برای هر دستگاه انکوباتور حدود ۳/۰ لیتر در ثانیه در زمان بیشترین نیاز آبی می باشد . ( نیاز آب در مراحل مختلف رشد و نمو جنینی یعنی از مرحله اول تا زمان خروج لارو تغییر می کند .)
از معایب اصلی این انکوباتور نحوه خروج لارو ها و تخم های مرده است که بایستی توسط دست و ساچوک انجام گیرد و طبیعتا در هنگام خروج لاروها از تخم ، به نیروی کارگری زیادی برای جمع آوری لاروها نیاز خواهد بود . از طرفی دیگر وارد آمدن ضربه به لاروها در اثر انتقال دستی موجب افزایش استرس و بالارفتن میزان مرگ و میر در مراحل بعدی خواهد شد و با توجه به سر و صدای شدید ناشی از حرکت دستگاه مذکور و اهرمهای آن احتمالا تاثیرات سوء آلودگی صوتی نیز بر درصد تبدیل تخم به لارو موثر خواهد بود . هرچند تا کنون در این زمینه هیچ بررسی و تحقیقی صورت نگرفته است .
۲) انکوباتور نوع آسیوتر ( فدچنکو )
معایب دستگاه یوشنکوموجب شد که روسها به فکر استفاده از دستگاه مدرن تری باشند تا دستکاری لاروها به حداقل ممکن برسد در نتیجه پس از ۱۰ سال بررسی و تحقیقات دستگاه انکوباتور نوع آسیوتر ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت و هم اکنون کاملا دستگاه یوشنکو منسوخ شده و درهیچ یک از مراکز تکثیر ماهیان خاویاری در روسیه استفاده نمی گردد . دستگاه انکباتور آسیوتر از دو ردیف یا تراف تشکیل شده که هر ردیف از این انکوباتور دارای ۱۶ جعبه است که ظرفیت هر یک از این جعبه ها ۵/۱ تا ۵/۳ کیلوگرم تخم می باشد .
برخلاف دستگاه یوشنکو که صفحه زیگزاک با حرکت خود باعث بهم خوردن تخم ها و اکسیژن دهی به آن هامی شود . در این انکوباتور خود جعبه ها در داخل لگن اصلی حرکت کرده و بالا و پائین می رود . این حرکت در اثر ریزش آب از ناودان به سلطک پائین انجام شده و بدین ترتیب تخم های مرده و قارچ گرفته با حرکت جعبه ها بصورت شناور از جعبه خارج شده و وارد یک ناودان می شوند.
به همین علت در این انکوباتور جمع آوری لاروها نیز بدون دخالت دست صورت گرفته و لاروها پس از خروج از جعبه ها وارد ناودانی شده و در انتها تمامی لاروها که از انکوباتور ها خارج شده اند ، وارد یک حوضچه ( که دارای جعبه های توری می باشند ) می شوند .
دراین انکوباتور علاوه بر مزیت فوق مصرف آب بسیار کمتر از انکوباتور یوشنکو می باشد به طوری که میزان آب مورد نیاز به ۰۵/۰ لیتر در ثانیه به ازای هر کیلوگرم تخم کاهش می یابد . با توجه به ظرفیت بالای انکوباتور که حداقل ۸ برابر انکوباتور یوشنکو است . مصرف کلی آب در هر دستگاه آب حدود ۶/۱ لیتر در ثانیه است و این مزیت موجب شده که در فضای یکسان راندمان تولید افزایش یافته و ظرفیت انکوباسیون برای تولید لارو افزایش قابل ملاحظه ای یابد.
۳) بشکه تغییر یافته ماهی قزل آلا
این بشکه شامل یک ظرف فایبر گلاس به ابعاد ۵۱ سانتی متر ارتفاع و ۲/۲۰ سانتی متر قطر است . بشکه از طریق یک مجرای تعبیه شده در قسمت پائین از آبی که اشعه ماوراء بنفش به آن تابانده شده استفاده می کند .
آب از طریق یک سلسله لوله های منگنه شده سوراخ دار که در زیر توری فلزی قرار دارد وارد بشکه می شود و توری فلزی مذکور نگهدارنده ستونی از شن و سنگریزه می باشد ، نقش سنگریزه ها این است که هنگام بالا آمدن درستون ، جریان آب را شکسته و آنرا به آرامی و یکنواخت پخش کنند و یک توری دوم هم در بالای سنگریزه ها نصب شده که به منزله محلی برای تخم های تاس ماهی است . علاوه بر دو توری فلزی فوق الذکر ، مخزن دارای یک توری سوم نیز هست که مانند کلاهک روی آن قرار دارد . از این طریق آب به طرف بالا جریان پیدا کرده و از راه لبه زیرین به شکاف تخلیه می ریزد.
۴) شیشه های ویس تغییر یافته کپور ماهیان
در کشور فرانسه و ایتالیا از شیشه های ویس برای این منظور استفاده می کنند ، البته در کشور ایتالیا شیشه های مذکور در یک جعبه فلزی قرار دارند و در بعضی مراکز در فرانسه نظیر CEMAGREF از تراف هایی شبیه به تراف های مورد استفاده در انکوباسیون تخم های قزل آلا استفاده می شود .
۵) انکوباتور نوع مک دونالد
این نوع انکوباتور در مراکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در کشورآمریکا مورد استفاده قرار می گیرد . که شامل یک پایه نگهدارنده زوک های تخم کشی ، یک مخزن فوقانی برای تامین آب که با اشعه ماوراء بنفش ضدعفونی شده است و یک سینی جمع آوری آب است . زوک های استوانه ای شکل تخم کشی دارای ظرفیت ۱۳ لیتر و از نوع ته گرد می باشند که بلندی هر یک۵۰ سانتی متر و قطرشان ۲۰ سانتی متر است جنس آن ها از پلاستیک اکریلیک بوده تا امکان مشاهده تخم ها و نحوه جریان آب را فراهم سازد آب از مجرای ضدعفونی کننده اشعه ماوراء بنفش وارد مخزن بالائی می شود .
● انکوباتور نوع آسیوتر
مخزن مذکور دارای یک لوله عمودی خم شونده مخصوص است که سطح آب را ثابت نگه داشته و از طرف دیگر یک فشار بالاسری را برای جریان یافتن آب درزوک های تخم کشی تامین می نماید . آب از راه لوله های توزیع کننده مجهز به شیر کنترل وارد محوطه شده و سپس توسط یک لوله پی وی سی از طریق سر پوش وارد تک تک آن ها می شود ، در داخل هر شیشه ۸/۰ – ۴/۰ کیلوگرم تخم ریخته می شود.
جریان آب مورد نیاز در این دستگاه بطور متوسط ۲/۰ لیتردر ثانیه به ازای هر کیلوگرم تخم می باشد ، با فن آوری که توسط دوروشوف و موناکو(۱۹۸۳ ) ابداع شده رفع چسبندگی تخم ها در خود انکوباتور مک دونالد انجام می شود .
● جمع بندی :
بنا بر این مشاهده می گردد که در هر کشور با توجه به شرایط محیطی ، ظرفیت تولید و حجم کاراز انکوباتور های متناسب با شرایط موجود بهره گرفته می شود .
هر چند که تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در کشورمان توسط کارشناسان روسی آغاز شد و طبعا سیستم های بکار رفته از روش های روسی اقتباس شده اند ، اما تجربیات چندین ساله در مراکز تکثیر خاویاری کشورمان نشان داد که سیستم روسی علی رغم مزایای فراوان به دلیل آن که بر گرفته از از شرایط آب وهوایی روسیه بوده و و وجود آب فراوان زمین های وسیع در حاشیه رودخانه ولگا موجب شده بود تا این سیستم پر خرج و از راندمان کمی برخوردار باشد و این امر پرسنل دلسوز مراکز تکثیر و بازسازی ذخایر کشورمان را به فکر اصلاح و بهبود روش های تکثیر و تغییر سیستم طراحی شده وا داشت .انکوباتور آذرخش که توسط تکنسین بخش تکثیر مرکز تکثیر وباز سازی ذخایر شهید مرجانی طراحی گردیده ، نمونه ای از این تلاش ارزشمند در جهت ساخت انکوباتورهای پر بازده و کم خرج می باشد.
این دستگاه تلفیقی از سیستم ویس ( در کپورماهیان ) ، دستگاه انکوباتور آسیوتر ( در جمع آوری اتوماتیک لاروها ) بوده و علی رغم اینکه به هیچکدام از انکباتورهای معمول در سیستم تکثیر ماهیان خاویاری در کشورهای جهان شباهت ندارد ولی از مزایای همه آن ها برخوردار است .
● بشکه تغییر یافته ماهی قزل آلا
▪ انکوباتور آذرخش
انکوباتور آذرخش متشکل از ۶ ظرف بنام تراف و به ارتفاع ۳۰ سانتی متر به دو شکل مدور و چهار گوش است که دارای فعالیت بی صدا هنگام کار و خروج لارو سالم از ظروف می باشد . این دستگاه با استفاده از نظرات ارزنده متخصصان شیلاتی و تجارب ۱۵ ساله عملی آقای حسین ندری در ساخت انکوباتورهای یوشچنکو و آستر مدل روسی در ایران ، در تابستان و پائیز ۱۳۸۳ طراحی و سپس در زمستان سال ۱۳۸۳ ساخته شد .
▪ انکوباتور آذرخش در فصل تکثیر سالهای ۱۳۸۴ ، ۱۳۸۵جهت مقایسه
کارائی آن با انکوباتورهای موجود به طور آزمایشی مورد بهره برداری قرار گرفت و مقایسه کارائی انکوباتورهای آذرخش ویوشچنکو بر روی مولدین تاس ماهی ایرانی با تاکید بر ارزیابی پارامتر های درصد لقاح در مرحله بلاستولا و گاسترولا درصد تلفات مرحله انکوباسیون ، درصد تلفات لارو قبل و بعد از تغذیه فعال و بازماندگی نهایی آن به طریق علمی صورت گرفت . در این بررسی ها برتری کارائی انکوباتور آذرخش به دستگاه های خارجی با توجه به فاکتورهای فوق به اثبات رسید .
با مشخص شدن برتری دستگاه انکوباتور آذرخش نسبت به یوشچنکو به لحاظ تکوین دوران جنینی و تولید لاروهای مناسب ، در اینجا لازم است برخی دیگر از محسنات این دستگاه را نسبت به انکوباتور یوشچنکو و آسیوتر بر شماریم :
۱) طراحی و ساخت در داخل کشور و با هزینه بسیار محدود همراه با کارائی بهینه نسبت به انکباتورهای موجود
۲) بی صدا بودن دستگاه انکوباتور آذرخش در هنگام فعالیت جهت ایجاد محیطی آرام و بدون آلودگی صوتی در مراحل انکوباسیون
۳) مصرف آب کمتر ، همراه با فراگیری و بهم خوردن مناسبتر تخم
۴) جمع آوری اتوماتیک لارو و جلوگیری از ضربه پذیری آن با جریان آب
۵) امکان کاهش استفاده از نیروی انسانی جهت مراقبت های لازم در مدت انکوباسیون
۶) عدم ارتباط آب تراف ها ( ظروف انکوباتور ) بمنظور جلوگیری از سرایت آلودگی های باکتریائی و قارچی
۷) استفاده دو گانه دستگاه جهت انکوباسیون تخم ماهیان خاویاری و استخوانی