فیلماهی، بلوگا
( Huso huso ) ![فیلماهی]() :: ماهیان دریای خزر ایران ← خانواده تاسماهیان ← گونه فیلماهی • این گونه در بخش ماهیان آب‌های داخلی نیز مورد اشاره قرار گرفته است. ■ سیستماتیک: ■ نام علمی گونه: Huso huso (Linnaeus, 1758)j
:: نام فارسی و محلی ایران: فیلماهی، بلوگا، فیلماهی خزری، ماهی خاویار
• اسامی محلی » فیلماهی :: رده‌بندی کامل ↓
← Class: Actinopterygii (رده: پرتوبالگان)
← Subclass: Chondrostei (زیر رده: عضروفی‌استخوانان)
← Order: Acipenseriformes(راسته: تاس‌ماهی‌سانان)
← Family: Acipenseridae (خانواده: تاسماهیان) (En: Sturgeons)
← Subfamily: Acipenserinae
← Genus: Huso (جنس: فیل‌ماهی‌ها)
← Species: Huso huso (گونه: فیلماهی)
:: نام انگلیسی: Beluga و نیز Great Sturgeon, Giant Sturgeon, Europian Sturgeon
• سایر زبان‌ها: روسی » Kyrpy, Beluga. ترکی » Mersin morinası balığı
:: برخی از اسامی مترادفِ علمی قدیمی، یا غیرمعتبر: Acipenser beluga, Acipenser schypa, Huso ichthyocolla, Acipenser huso
:: ریشه لغوی: huso: از واژه huso (لاتین) = خوک ■ کشورهای محل زندگی فیلماهی:
• گزارش‌شده از آب‌های ایران، و نیز:
کشورهای حوضه دریای خزر. خارج از دریای خزر در کشورهایی مثل آلبانی، بوسنی، بلغارستان، گرجستان، ایتالیا، قزاقستان، ترکیه و اوکراین بومی است. در کشورهایی نظیر سوئد و لتونی معرفی مصنوعی شده و متاسفانه در کشورهایی هم منقرض شده، نظیر اطریش، اسلونی، اسلواکی، صربستان و مجارستان. ■ زیستگاه‌های گزارش‌شده فیلماهی:
• بومی در دریای خزر، که وارد رودخانه‌ها نیز می‌شود.
دریای خزر، دریای آدریاتیک، دریای اژه، دریای سیاه، دریای مدیترانه، دریای آزوف، دریای مرمره، دانوب، دون، رودخانه کوبان، اورال، ولگا ■ ویژگی‌های زیستگاه فیلماهی:
آب‌های شیرین، شور و لب شور، دارای بسترهای گلی. نزدیک به بستر زندگی می‌کند.
بیشتر در عمق 70 تا 180 متری حضور دارد. در عمق بیش از 300 متری دریای خزر نیز صید شده‌اند. بطور کلی به اعماق پایینتر از سطح علاقمند است.
در طی کاهش عمق دهه هفتاد دریای خزر، فیل‌ماهیان از کرانه های شمالی به مرکز و جنوب مهاجرت کردند، که این امر بطور غیر مستقیم می‌تواند با منابع غذایی مرتبط باشد.
دامنه دمایی زیادی را تحمل می‌کند (0.5 تا 30 درجه سانتیگراد)، اما دمای 10 تا 20 درجه سانتیگراد را ترجیح می‌دهد.
شوری 22 در هزار را تحمل می‌کند.
مختصات جغرافیایی طبیعی: از 57°شمالی تا 35° شمالی و 17°شرقی تا 60°شرقی ■ مشخصات ظاهری، رفتاری و فیزیولوژیک فیلماهی: • شکل بدن: بدن باریک و به سمت دم باریکتر می‌شود. | پوزه کوتاه و مخروتی که 7 تا 12.5 درصد طول کل است. | طول سر، حدود 18 تا 23 درصد طول کل | قطر چشم حدود 7 درصد طول سر | ارتفاع بدن حدود 15 درصد طول کل بدن | طول استاندارد حدود 87 درصد طول کل | 17 تا 36 خار آبششی دارد. | دارای سبیلک بلند و فشرده و یا گرد که دارای رشته‌هایی است. | سبیلک‌ها به دهان می‌رسند. | شعاع‌های غر منشعب باله مخرجی 22-41(بعضی منابع 28 تا 41)و باله پشتی 48-81(بعضی منابع 62 تا 73) | این ماهی بطور کلی فاقد خار یا شعاع سخت در باله‌ها است. | مقطع عرضی بدن فیلماهی دایره‌ای | دهان فیلماهی، زیرین است. | پوزه به نسبت سایر تاسماهیان طول متوسط و تا حدی به سمت بالا است. | فیلماهی دارای پنج ردیف صفحات استخوانی روی بدن است. | ردیف پشتی صفحات استخوانی 11 تا 14 صفحه (اولین صفحه کوچتر ازبقیه)، ردیف‌های پهلویی 41 تا 52 صفحه در هر طرف، و دو ردیف شکمی، 9 تا 11 صفحه استخوانی در هر کدام. | رنگ بدن در پشت خاکستری، در پهلوها روشنتر و در ناحیه شکمی سفید است. | بین نر و ماده، تفاوت ظاهری شاخص وجود ندارد
• اندازه: حداکثر طول کل در ایران 6 متر و وزن، یک تن. در خارج از ایران 8 متر و 3200 کیلوگرم گزارش شده است. اندازه رایج 2.15 متر است. اندازه در سن بلوغ حدود دو متر است. گرانترین و بزرگترین ماهی آب شیرین، ثبت شده در کتاب رکوردهای گینس.
• طول عمر: این ماهی تا 118 سال عمر می‌کند. بیشترین فراوانی صید شده در ایران طبق آمار سال 1369 تا 1373، 14 تا 16 سال بوده است.
• غذا: در جوانی از پلانکتون‌های جانوری، سخت‌پوستان کفزی، کرم‌ها، حشرات کفزی و بی‌مهرگان، و به تدریج از نکتونها، ماهیانی نظیر کلمه (Rutilus rutilus)، سیاه‌کولی(Vimba vimba)، شیشه‌ماهی (Atherina boyeri)، و کپور (Cyprinus carpio) و در فصل مهاجرت به رودخانه از ماهی استرلیاد (Acipenser ruthenus) و سوف معمولی (Stizostedion lucioperca) ، کاراس (Carassius carassius)، ماهی سیم (Abramis brama)، ماش‌ماهی ( Aspius aspius) و بسیاری ماهیان دیگر تغذیه می‌نماید.
طیف غذاهای گزارش‌شده فیلماهی در کشورهای مختلف بیش از 30 گونه ماهی را در بر می‌گیرد. در مراحل اولیه زندگی، همنوع‌خواری نیز در آنها دیده شده است. جدی‌ترین رقیب غذایی فیلماهی در دریای خزر که چنین رژیم غذایی گسترده‌ای دارد، فوک دریای خزر است که بیش از 61 درصد شباهت غذایی دارند.
• ژنتیک: تعداد کروموزوم‌های دیپلوئید/زیگوتیک (2n) در منابع مختلف 60-60، 116-116 و 118-118 گزارش شده است. تعداد کروموزوم‌های هاپلوئید/گامتیک(n) هم در گزارش‌ها 30 و 59 عنوان شده است. این مطالعات در روسیه (ولگا، دن، روستوف) و ایتالیا (رود پو) انجام شده‌اند.
• خصوصیات رفتاری: شکار خود را تعقیب می‌کنند. در عمق 1.5 تا 30 متری دریای خزر، بیشتر شکارگری می‌کنند. برای انسان بی خطر هستند.
• سایر توضیحات: – ■ تولیدمثل فیلماهی: سن بلوغ در فیلماهی ماده، 14 تا 16 سالگی(گاه تا 20) و در فیلماهی نر 19 تا 22 سالگی (بعضی گزارش‌ها 10 تا 16 سالگی) است. طول آنها در این زمان حدود دو متر است.
برای تولیدمثل مهاجرت بهاره یا پاییزه به رودخانه‌ها دارند. اما در فصل بهار بیشتر مهاجرت صورت می‌گیرد. زمان تولیدمثل به طغیان آب رودخانه بستگی زیادی دارد.
بستر رودخانه محل تخمریزی، سنگلاخی و قلوه سنگی به همراه ماسه است و سرعت آب 1.5 تا 2 متر در ثانیه و با عمق 4 تا 15 متر باید باشد.
هماوری مطلق 224300 تا 2853400 (میانگین 855000 عدد) است. از نظر میزان تخم تولیدی، ماده‌ها بسته به عوامل گوناگون، بین 360000 تا 7700000 عدد تخم می‌گذارند.
فصل تخمریزی در بهار و پاییز است. جهت تولیدمثل به آب‌هایی با دمای 9 تا 17 درجه مهاجرت می‌کنند.
توسعه جنینی تخم فیلماهی در دمای 8 تا 11 درجه سانتیگراد، 200 تا 240 ساعت و در دمای 15 تا 16 درجه سانتیگراد، 130 تا 140 ساعت طول می‌کشد.
لارو تازه از تخم بیرون آمده، 11 تا 12 میلیمتر طول دارد که بزرگتر از لارو سایر تاسماهیان است. دوره لاروی تا وقتی که به تغذیه فعال برسند و طول آنها 25 میلیمتر بشود طول می‌کشد. اندازه بچه ماهیان زیر یکساله در اورال به 15 سانتیمتر میرسد. دمای 15 تا 26 درجه سانتیگراد، بهترین دما برای رشد لارو و بچه فیل‌ماهیان است.
از تخم‌ها محافظت نمی‌نمایند. ماده‌ها هر چند سال یکبار بارور می‌شوند.
در شرایط مصنوعی، قابل هیبریدسازی با گونه‌های دیگر است. از ترکیب فیلماهی ماده، و ماهی نر استرلت یا استرلیاد(Acipenser ruthenus)، دورگه‌ای به نام Bester به دست آمده که خاویار بهتر داشته و در آب شیرین قابل نگهداری است.
در ایران برای اولین بار در جهان، طرح تشخیص جنسیت فیلماهی سه ساله با استفاده از سونوگرافی و با دقت بالای 95% با موفقیت انجام شده است. این عمل بویژه برای کسانی که قصد دارند سال‌ها در محیط پرورشی فیلماهی را با هدف استحصال خاویار نگهداری کنند، حائز اهمیت است. چرا که نیازی به هزینه‌های گزاف نگهداری ماهیان نر تا سن بلوغ ندارند. روش سونوگرافی در تعیین جنسیت فیلماهی، تنها سی ثانیه طول می‌کشد و به نسبت روش‌های دیگر رایج، کم‌خطر‌تر و کم‌هزینه‌تر است. ■ صید فیلماهی: بیشترین صید فیلماهی در ایران به صیدگاه بندر ترکمن در استان گلستان مربوط می‌شود. صید آنها تا قبل از ممنوعیت حوالی سال 200 در رودخانه‌های روسیه، بوسیله تورهای ثابت کنار رودخانه و بیچ ساین انجام می‌شده است. ■ ارزش‌های اقتصادی فیلماهی: از ماهیان بسیار گرانبها و به بیانی دیگر، گرانبها‌ترین ماهی جهان است. خاویار حاصل از آن گرانترین نوع خاویار به نسبت سایر خاویار‌ها است. به نظر برخی واژه خاویار واژه‌ای فارسی و دگرگون‌شدهٔ واژهٔ خاگ‌آور (به معنی تخم‌آور) است.
گوشت آن نیز به صورت تازه، یخ زده و یا دودی فروخته می‌شود. تکثیر مصنوعی می‌گردد. 63 درصد وزن بدن این ماهی قابل خوردن است. گوشت تازه آن 6.7 درصد و خاویار آن 25.9 درصد پروتئین دارد. در آب‌های ایرانی دریای خزر، 12.6 درصد وزن بدن این ماهی از خاویار است. 29.7 درصد خاویار تولیدی ایران در سال 1351 از فیلماهی بود که در سال 1373 این مقدار به 9.5 درصد کاهش یافت.
مصرف خاویار از ابتلا به بیماری افسردگی و بیماری‌های قلبی عروقی پیشگیری می‌کند، چرا که در خاویار غلظت اسیدهای چرب از نوع امگا۳ بسیار بالاست. بعلاوه خاویار غنی از ترکیبی به نام “Ctacosand” است که نوعی الکل چرب با زنجیره بلند است و در بدن به اسیدهای چرب تبدیل می‌شود. این اسیدهای چرب به دست آمده در سنتز میلین (پوشش سلول عصبی) نقش بسزایی ایفا می‌کند. به همین دلیل مصرف خاویار در سلامت سلول‌های عصبی بسیار مؤثر است. در کشورهایی که ماهی و خاویار در عادات غذایی مردم جایگاه ویژه‌ای دارد، میزان ابتلا به افسردگی بسیار کمتر از دیگر کشورهاست. وجود اسیدهای چرب «امگا۳» درخاویار مانع از افزایش کلسترول خون و به دنبال آن باعث پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود. بعلاوه مصرف خاویار در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های آرتریت رومائید (التهاب مفاصل)، بیماری‌های دستگاه گوارش و بعضی از انواع سرطان بسیار مؤثر است. خاویار از نظر عنصر آهن نیز غنی است و به همین دلیل آن در افراد مبتلا به کم خونی ناشی از فقر آهن نیز توصیه می‌شود.
خاویار ماده غذایی ارزشمندی است که طبخ ندارد و باید به صورت سرد مصرف شود.
فیلماهی در آکواریوم‌های شهری جهت نمایش عمومی قابل نگهداری است.
پرورش در قفس این گونه در دریای خزر انجام می‌شود. ■ وضعیت ذخایر فیلماهی: در سیاههء قرمز گونه‌های IUCN، دارای وضعیت “در معرض انقراض” (CR) است.
صید آن از سال 2011 در کشورهای حاشیه دریای خزر به مدت 5 سال ممنوع گردید.
در سال 1351 خورشیدی در ایران 6313 فیلماهی صید شد که این رقم در سال 1377 به 216 عدد رسید.
تکثیر مصنوعی و رهاسازی این ماهی، از دهه 1970 در شوروی سابق شروع شده است. در ایران نیز سالیانه صدها هزار بچه فیلماهی در دریای خزر رهاسازی می‌شوند، اما به نسبت سایر ماهیان خاویاری بویژه قره‌برون، تکثیر این ماهی محدود است. از مجموع صیدهای انجام‌شده ماهیان خاویاری بین سال‌های 1382 تا 1384، در آب‌های زیر ده متر خزر، تنها یک صدم درصد (0.1%) مربوط به فیلماهی بوده است.
اکسیژن محلول زیر 60% برای فیلماهی خطرناک است.
• عوامل محدود کننده جمعیت فیلماهی، شامل:
عوامل غیر زیستی: وضعیت هیدرولوژیک رودخانه‌های محل تخمریزی، مثل شدت جریان، کاهش مناطق مناسب تخمریزی، کمبود اکسیژن بویژه در زمستان
عوامل زیستی: شکارچیان تخم فیلماهی (نظیر گربه ماهی اسبله، گاوماهیان، ماهی سیم)، شکارچیان لارو فیلماهی(نظیر شمشیرماهی آب شیرین، اردک ماهیان جوان) و شکارچیان فیلماهی بالغ (گربه‌ماهی اسبله). فیلماهی داخل دریای خزر، دشمن طبیعی ندارد.
عوامل انسانی: صید غیر مسوولانه، ایجاد موانع در رسیدن به محل‌های تخمریزی، آلودگی‌های آبی.
مدیریت میزان آب رودخانه‌ها، جلوگیری از آلاینده‌ها، جلوگیری از صید بی‌رویه و افزایش مصنوعی تعداد بچه‌ماهیان فیلماهی برای جلوگیری از نابودی آن پیشنهاد شده است.
|
